Borgaraleg óhlýðni

Borgaraleg óhlýðni getur falið í sér lögbrot

Borgaraleg óhlýðni getur falið í sér að lög séu brotin til að sýna fram á ranglæti þeirra, svo sem lög sem banna tjáningu á ákveðnum viðhorfum, lög sem takmarka mannréttindi ákveðinna hópa í samfélaginu eða landslög sem eru í andstöðu við alþjóðalög um mannréttindi.

Takmarkanir eða refsingar vegna brota á slíkum lögum eru hvorki nauðsynlegar né hóflegar. Stjórnvöld ættu ekki að lögsækja einstaklinga fyrir slík brot heldur fella niður eða breyta viðkomandi lögum til samræmis við alþjóðlega mannréttindasamninga.

Það getur einnig talist til borgaralegrar óhlýðni ef fólk brýtur landslög af samviskuástæðum, jafnvel þó lögin séu í samræmi við alþjóðalög. Þetta á til dæmis við þegar mótmælendur fara inn á einkaeign í leyfisleysi eða loka fyrir vegi.

Alþjóðlega umhverfishreyfingin Extinction Rebellion hefur staðið fyrir mótmælaaðgerðum þar sem þetta er raunin. Í maí 2019 kallaði hreyfingin eftir því að stjórnvöld gripu til frekari aðgerða í loftslagsmálum með því að mótmæla á umferðargötum og hindra umferð. Mótmælin við Gálgahraun árið 2013 eru einnig dæmi um þetta. Mótmælendur tóku sér stöðu framan við vinnuvélar og neituðu að hlýða tilmælum lögreglu um að færa sig.

Enda þótt Amnesty International felli ekki dóm um réttmæti refsinga í umræddum málum hafa samtökin greint tilhneigingu hjá ríkjum heims að bera alvarlegri sakir á fólk, sem brýtur lög af samviskuástæðum með borgaralegri óhlýðni, en tilefni er til eða þykir réttlætanlegt.

Dæmi eru um að fólk sé þá ákært og dæmt fyrir hryðjuverk, landráð eða uppreisn. Mikilvægt er að skoða í hverju tilviki fyrir sig hvort takmarkanir eða refsingar vegna brota af samviskuástæðum séu nauðsynlegar og gæti hófs. Of harðar ákærur hafa hrollvekjandi áhrif á réttinn til tjáningarfrelsis og réttinn til að koma saman friðsamlega.

Borgaraleg óhlýðni getur verið nauðsynleg til að knýja fram réttlæti sé hún viðhöfð með friðsömum hætti og er vernduð af alþjóðasamningum um mannréttindi.

Þann 6. apríl 1930 stóð Mahatma Gandhi með lófann fullan af salti í Dandi á Indlandi og sagði: ,,Með þessu hristi ég stoðir breska heimsveldisins.“ Gandhi hafði gengið tæpa 400 kílómetra ásamt tugum þúsunda Indverja til að vinna sitt eigið salt. Það gerði hann til að mótmæla breskum lögum sem bönnuðu Indverjum að vinna og selja salt. Bretar lögðu þess í stað háa skatta á saltsölu sem bitnaði mest á hinum fátæku.

Þann 1. desember 1955 sat Rosa Parks, svört kona, í hálffullum strætisvagni í Alabama-ríki í Bandaríkjunum þegar inn kom hvítur farþegi. Bílstjóri strætisvagnsins skipaði henni að standa upp fyrir farþeganum og færa sig aftast, eins og lög gerðu ráð fyrir. Hún neitaði. Andóf Rosu Parks varð innblástur að réttindabaráttu svartra í Bandaríkjunum.

Þann 3. apríl árið 1963 leiddi Martin Luther King Jr. fjölda svartra í miðbæ Birmingham í Bandaríkjunum til að mótmæla aðskilnaðarstefnu borgarinnar. Allir mótmælendurnir voru handteknir. King var gagnrýndur fyrir að valda uppþoti og fangelsaður. King barðist fyrir því að svartir nytu sömu réttinda og hvítir í Bandaríkjunum og vakti barátta hans heimsathygli. Ári eftir mótmælin í Birmingham hlaut hann friðarverðlaun Nóbels.

Þegar King sat í fangelsinu eftir mótmælin fyrrnefndu skrifaði hann hið fræga „Bréf úr fangelsinu í Birmingham“ sem var andsvar við yfirlýsingu nokkurra hvítra presta um að þeir viðurkenndu að félagslegt ranglæti viðgengist, en að baráttan gegn aðskilnaði svarta og hvítra ætti ekki að fara fram á götum úti heldur í réttarsölum. Í bréfi sínu andmælti King yfirlýsingu prestanna og skrifaði að án friðsamra en beinna og öflugra aðgerða yrði félagslegu réttlæti aldrei náð. Borgaraleg óhlýðni væri ekki einungis réttlætanleg andspænis ranglátum lögum heldur bæri fólk siðferðislega ábyrgð á að brjóta gegn ranglátum lögum.

Þau Mahatma Gandhi, Rosa Parks og Martin Luther King Jr. áttu það sameiginlegt að vera óhrædd við að fylgja sannfæringu sinni og berjast fyrir félagslegu réttlæti. Þau þorðu að benda á samfélagsleg mein og tóku málin í sínar hendur, brutu óréttlát lög ef til þurfti og stóðu fyrir mótmælum. Þau stuðluðu að framgangi mannréttinda í krafti sannfæringar sinnar og hugrekkis, oftar en ekki með borgaralega óhlýðni að vopni.

Dæmin um Mahatma Gandhi, Rosu Parks, og Martin Luther King Jr. sýna fram á nauðsyn og mikilvægi borgaralegrar óhlýðni til að ná fram félagslegu réttlæti og stuðla framgangi mannréttinda.

Borgaraleg óhlýðni í tengslum við mótmæli nýtur einnig verndar. Hún felur í sér aðgerðir sem ætlaðar eru til að ná fram samfélagslegum breytingum með því að nota aðferðir sem skapa upplausn eða sundrungu, oft með þeim hætti að lög eru brotin af ásettu ráði.

Réttur til fundafrelsis á við um friðsamleg mótmæli. Ef lítill hluti mótmælenda lætur hins vegar ófriðsamlega og grípur til ofbeldisfullra aðgerða er ekki réttlætanlegt að stöðva mótmælin heldur er lögreglu skylt að reyna að stilla til friðar eða fjarlægja óróaseggina. Yfirvöld ættu ekki að nota ofbeldisfullar aðgerðir fárra sem fyrirslátt til að takmarka eða hamla réttindum annarra.

Friðsamleg fundahöld eru mannréttindi jafnvel þó mótmælandi geti verið ákærður fyrir lögbrot vegna borgaralegrar óhlýðni. Mótmælendur verða að hafa í huga að þeir kunna að mæta andstöðu annarra hópa í samfélaginu sem einnig hafa sama rétt til friðsamlegra mótmæla.

Mótmæli skulu vera friðsamleg þ.e. þau mega ekki fela í sér ofbeldisfullar aðgerðir enda þótt þau megi vera hávær.

Einstaklingar sem beita ofbeldi á mótmælum njóta ekki lengur verndar til að mótmæla. En þeir njóta hins vegar áfram verndar ýmissa annarra mannréttinda, þar á meðal réttarins til lífs, frelsis og mannhelgis ásamt frelsis frá pyndingum, grimmilegri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu. Lögreglan skal nota minnstu mögulegu valdbeitingu.

Borgaraleg óhlýðni